Tarımsal Üretimden Sosyal Güvenliğe: Fındık Tarımı

Mervan SELÇUK

Sosyal güvenliğin tesis edilmesinde önemli engellerden olan gelir adaletsizliği ve bölüşüm sorunu günümüz toplumları açısından önemli bir problem haline gelerek çatışmalara yol açmakta, sermaye sahiplerinin giderek daha da zenginleşirken muhtaç kesimlerin yaşadığı yoksulluğun daha da derinleştiği görülmektedir. Toplum içerisinde sosyal güvenlik mekanizmalarının işlemesini teşvik eden İslam; muhtaç kesimlerinin temel ihtiyaçlarının temin edilmesini zengin olarak kabul edilen kişiler üzerine bir sorumluluk olarak yüklemektedir. Böylece servetin, toplumlumun bir kesimince sömürü aracı olarak kullanılmasına karşı çıkmaktadır. Ayrıca sosyal güvenliğe konu olan tehlikeler ve risklerin giderilememesi durumunda İslami açıdan yaradılış gayesinin yerine getirilememesi problemini ortaya çıkarmaktadır. Hz. Peygamber’in (s.a.v.) “unutturan fakirlik” ve “azdıran zenginlikten” Allah’a sığınması, İslam’ın işaret ettiği sosyal güvenliğe zarar veren tehlikeleri ortaya koymaktadır. Sosyal güvenliğin kapsamı, çağımızda genellikle ekonomik nedenleri konu edinse de İslam’ın emrettiği sosyal güvenlik çok yönlü yapıya sahiptir. Bu açıdan Müslümanlar, başta zekât ve sadaka olmak üzere toplumun maddi ve manevi gereksinimlerini karşılayıcı ve düzenleyici ibadetlerle yükümlü kılınmıştır.

Tarımsal ürünlerin zekatını müstakil olarak ifade eden öşür, yerine getirdiği fonksiyon ve amaç olarak diğer malların zekatıyla yakından ilişkilidir. Terim anlamı olarak “onda bir” anlamına gelen öşür İslam Hukuku’nda toprak ürünlerinden tahsil edilen zekatı ifade etmekte olup Hz. Peygamber (s.a.v.)’in konuya ilişkin Buhari’de geçen “Yağmur ve nehir sularıyla sulanan toprak mahsullerinde “uşr” (onda bir), kovayla sulanan toprak mahsullerinde “nısf uşr”(yirmide bir zekat) vardır.” hadisindeki kullanımından almıştır.

Türkiye’nin zirai üretiminde en önemli katma değere sahip ürünlerin başında fındık gelmektedir. Dünyadaki toplam fındık üretiminin %69’u ve toplam ihracatın %61’i Türkiye tarafından karşılamaktadır. Çiftçi Kayıt Sistemi (ÇKS)’ye göre Karadeniz Bölgesi’ndeki iller başta olmak üzere 43 ilde fındık yetiştiriciliği yapılmaktadır. Dünya fındık üretim alanı ve miktarı Tablo 1’de gösterilmiştir.

Tablo 1: Dünya’da Fındık Üretim Alanı ve Miktarı Kaynak: FAO (2022)

Bu tabloya göre; 2020 yılı itibarıyla fındık ekim alanı 1 milyon hektarken, fındık üretim miktarı yaklaşık 1.1 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Fındık üretiminde en büyük hacme sahip ülkeler arasında Türkiye 734 bin hektar üretim alanıyla ilk sırada yer alırken, İtalya 79 bin hektar ile ikinci, Azerbaycan 43 bin hektar ile üçüncü, Şili 24 bin hektar ile dördüncü ve ABD ise 20 bin hektar üretim alanıyla beşinci sırada yer almaktadır. 2019 yılında dünyadaki toplam fındık üretimi 1.1 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Toplam üretimde 776 bin ton ile Türkiye ilk sırada yer alırken, 99 bin ton ile İtalya ikinci ve 54 bin ton ile Azerbaycan üçüncü sırada gelmektedir. Türkiye’nin sahip olduğu üretim miktarı sayesinde dünya fındık üretiminin %69’unu tek başına karşılamaktadır. Türkiye’nin sahip olduğu fındık üretim alanı ve miktarı Tablo 2’te gösterilmektedir.

Tablo 2: Türkiye’de Fındık Üretim Alanı ve Miktarı

Kaynak: FAO (2022)

2020 yılında fındık üretim alanı 730 bin hektara ulaşmış ve toplam fındık üretim miktarı ise 665 bin ton olarak gerçekleşmiştir. 2010 ile 2020 yılları arasında toplam fındık üretim alanında %10’luk bir artış gerçekleşirken, üretim miktarı %11 oranında artmıştır. Tablo 3’de 2010-2021 yılları arasında fındıktan elde edilen il bazlı ortalama gelir gösterilmektedir.

Tablo 3: 2010-2021 Yılları Arası İl Bazlı Ortalama Fındık Üretim Büyüklüğü

Kaynak: Giresun Ticaret Borsası (2022) ve TÜİK (2022) kaynaklarından derlenmiştir.

2021 yılı verilerine göre fındık üretiminden elde edilen gelirin en fazla olduğu iller sırasıyla Ordu, Samsun, Sakarya, Giresun ve Düzce’dir.  Ordu’da 2021 fındıktan elde edilen gelir 496 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. 2015 yılında fındık üretimi rekor kırmış ve bu yılda fındıktan elde edilen gelir Ordu’da 1.1 milyar dolar, Giresun’da 572 milyon dolar ve Samsun’da 495 milyon dolarak olarak gerçekleşmiştir. 2015 yılında gerçekleşen bu artışın nedenleri arasında üretimdeki artış olsa da bir diğer neden bu dönemde fındık birim fiyatının hızla yükselmesidir. 2013 yılında ortalama fındık ton fiyatı 3.000 dolar civarındayken bu rakam 2015 yılına 5.450 dolara yükselmiştir (Giresun Ticaret Borsası, 2022).

Türkiye’de Fındık Tarımının Öşürü

Türkiye’de zekât potansiyelinin ortaya çıkarılması için her sektörün kendi dinamikleri dikkate alınmalıdır. Bu çalışmada tarımsal ürünlerin öşür potansiyeli fındık tarımı dikkate alınarak hesaplanmıştır. Fındığın il bazlı öşür potansiyeli hesaplanırken nispet olarak %5 belirlenmiştir. Bunun nedeni ürün hasat edilene kadar başta ilaçlama ve gübreleme olmak üzere taşıma suyla sulanmasına nispet edilebilecek çok sayıda masraf kalemi bulunmaktadır. Buna ek olarak daha düşük oranın dikkate alınması hesaplamanın daha isabetli olmasına imkân tanıyacaktır. Ayrıca fındık için öşür potansiyeli hesap edilirken içinde yaşadığımız toplumdaki konumuna binaen Hanefi mezhebindeki hâkim görüş dikkate alınarak nisap miktarı göz ardı edilmiştir. 2010 yılı ile 2021 yılları arasında il bazlı fındık öşür potansiyeli Tablo 4’te yer almaktadır.

Tablo 4: 2010-2021 Yılları Arası İl Bazlı Potansiyel Fındık Öşür Miktarı

Kaynak: Yazar tarafından %5 oranı dikkate alınarak hesaplanmıştır.

2021 yılı verilerine göre fındık üretimindeki öşür potansiyelinin en büyük olduğu iller sırasıyla Ordu, Samsun, Sakarya, Giresun ve Düzce’dir.  2021 yılındaki potansiyel fındık öşür miktarı Ordu’da 25 milyon dolar, Samsun’da 17 milyon dolar, Sakarya’da 14 milyon dolar, Giresun’da 12 milyon dolar ve Düzce’de 11 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Fındık fiyatı ve üretim miktarındaki dalgalanmalar öşür potansiyeline doğrudan etki etmektedir. 2015 yılında gerçekleşen fındık fiyatındaki artış öşür potansiyeline de büyük katkı sağlamış ve 2010 yılı ile 2021 yılı arasında en fazla öşür potansiyeli bu dönemde elde edilmiş ve 2015 yılında Ordu’da üretilen fındığın öşür potansiyeli 55 milyon dolarken Giresun’da bu rakam 29 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir.

Sonuç

TÜİK’in veri olarak sunduğu Bitkisel Üretim İstatistikleri öşür potansiyelinin hesaplanmasında büyük kolaylık sağlamaktadır. Günümüzde tüm tarımsal üretim faaliyetlerinin kayıt altına alındığı, çiftçi bilgilerinin veri olarak tutulduğu ÇKS’nin DİB ve Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı gibi paydaş kuruluşlarla doğrudan paylaşılması, öşür potansiyelinin tam olarak ifa edilmesi konusunda tespiti, bütçe üzerindeki sosyal yardım yükünün giderilmesi konusunda ise temliki kolaylaştıracaktır. Örneğin 2021 yılında Ordu için tespit ettiğimiz 25 milyon dolar öşür potansiyeli, Ordu Büyükşehir Belediyesinin 2021 mali yılı bütçesinin %25’ine denk gelen bir büyüklüğe sahiptir. Böyle büyük bir potansiyelin sadece fındık üzerinden hesaplanması, diğer zekata konu olan malları da dikkate aldığımızda zekat almaya hak sahibi kişilerin yararlandığı sosyal yardımların karşılanmasında çok büyük bir kaynak sağlayacağı aşikardır.

Klasik kaynaklarda öşüre konu olan tarımsal ürünler belirlenirken dayanıklı olması esas alınmaktadır. Sebze ve meyveler gibi çabuk bozulan ürünlerin öşüre konu olmadığı hususunda fukaha tarafından görüş bildirilmiştir. Günümüzde bu durum teknolojinin de gelişmesi ve imkanların artmasıyla değiştiği, çabuk bozulan ürünler, çeşitli teknolojik imkanlar sayesinde daha uzun süre saklanabileceği söylenebilir. Hatta bu imkanlar sayesinde sebze gibi ürünlerin oluşturduğu sektör günümüzde büyük bir yekûn oluşturmaktadır. Bu gelişmeler dikkate alındığında bu ürünlerin öşürden muaf olmaları zekatın özüyle ters düşmektedir. Tarımsal üretimin ekonomik anlamda böyle büyük bir katma değere sahip olması fındık haricinde diğer bütün tarımsal ürünlerin de öşür potansiyeli hesaplanırken dikkate alınmasını gerekli kılmaktadır.

KAYNAKÇA

Ahmed, M. (1975). İslâm İktisadı. (Y. Z. Kavakcı, Çev.). İstanbul: Cağaloğlu Yayınevi.

Akyüz, V. (2006). Zekât. İstanbul, Türkiye: İz Yayıncılık.

Asfarina, M., Ascarya, A. ve Beik, I. S. (2019). Re-Estimating the Zakat Potential in Indonesia Based on Classıcal And Contemporary Fiqh Approaches. Journal of Islamic Monetary Economics and Finance, 5(2). doi:10.21098/jimf.v5i2.1068

Bars, T. (2021). Ürün Raporu Fındık 2021. Ankara. https://arastirma.tarimorman.gov.tr/tepge/Belgeler/PDF Ürün Raporları/2021 Ürün Raporları/Fındık Ürün Raporu 2021-340 TEPGE.pdf adresinden erişildi.

Beik, I. S., Nursechafia, Muljawan, D., Yumaniti, D., Fiona, A. ve Nazar, J. K. (2014). Towards an Establishment of an Efficient and Sound Zakat System. Endonezya. 6 Haziran 2016 tarihinde https://www.zakat-chamber.gov.sd/english/files/zakah_core_principles.pdf adresinden erişildi.

Beşer, F. (1988). İslâmda Sosyal Güvenlik. İstanbul: Seha Neşriyat.

Bilan, Y., Mishchuk, H., Samoliuk, N. ve Yurchyk, H. (2020). Impact of Income Distribution on Social and Economic Well-Being of the State. Sustainability, 12(1), 429. doi:10.3390/su12010429

Çalkaya, M. (2022). Çiftçi sayısında Ordu, tarım arazisinde Konya zirvede. Anadolu Ajansı. Anadolu Ajansı. https://www.aa.com.tr/tr/ekonomi/ciftci-sayisinda-ordu-tarim-arazisinde-konya-zirvede/2586828 adresinden erişildi.

Daud, M. ve Audu, M. A. (2011). The Economic Significance of the Zakah System: an Exploratory Analysis of Its Fiscal Characteristics. Elixir International Journal, 36.

Demir, O. ve Cevahir, H. (2021). Türkiye’de Potansiyel Zekât Geliri ve Zekâtın Yoksulluğu Önleyici Rolü. International Journal of Islamic Economics and Finance Studies, 7(2), 163–182. doi:10.25272/ijisef.933678

Dong, B., Egger, P. H. ve Guo, Y. (2020). Is poverty the mother of crime? Evidence from homicide rates in China. PLOS ONE, 15(5), e0233034. doi:10.1371/journal.pone.0233034

Erkal, M. (2007). Öşür. TDV İslâm Ansiklopedisi. TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. https://islamansiklopedisi.org.tr/osur#1 adresinden erişildi.

Es-Sağircî, E. M. S. (2010). Delilleri ile Hanefi Fıkhı. (S. Kocabaş, S. Duman ve H. Aldemir, Çev.). İstanbul, Türkiye: Polen Yayınları.

FAO. (2022). Hazelnuts, shelled. FAOSTAT. The Food and Agriculture Organization of the United Nations. https://www.fao.org/faostat/en/#search/Hazelnuts%2C shelled adresinden erişildi.

Firdaus, M., Beik, I. S., Irawan, T. ve Juanda, B. (2012). Economic Estimation and Determinations of Zakat Potential in Indonesia. Suudi Arabistan. https://mfirdaus.staff.ipb.ac.id/files/2016/02/WP-1433-07.pdf adresinden erişildi.

Giresun Ticaret Borsası. (2022). Giresun kalite kabuklu fındıkların hazır müstahsil satış fiyatları ortalaması. Giresun Ticaret Borsası İşlem İstatistikleri. https://www.giresuntb.org.tr/GtbVerileri adresinden erişildi.

Kahf, M. (1989). The Principle of Socio-Economic Justice in the Contemporary Fiqh of Zakah. https://monzer.kahf.com/. https://monzer.kahf.com/papers/english/socioeconomic_justice.pdf adresinden erişildi.

Kahf, M. (2007). Zakat Estimation in Some Muslim Countries. 23 Haziran 2016 tarihinde https://monzer.kahf.com/papers/english/ZAKAH_ESTIMATION_FIRST_PART.pdf adresinden erişildi.

Kredi Kayıt Bürosu. (2022). Çiftçi Kayıt Sistemi. Kredi Kayıt Bürosu. https://www.kkb.com.tr/urunler/ciftci-kayit-sistemi adresinden erişildi.

Özek, A., Hamitoğulları, B., Sınav, T., Bayrakdar, M., Adalı, S., Ensari, S. ve Bulaç, A. (1987). Türkiye’de Zekât Potansiyeli. İstanbul: İslâmî İlimler Araştırma Vakfı Yayınları.

Patterson, E. B. (1991). Poverty, Income Inequity, and Community Crime Rates. Criminology, 29(4), 755–776. doi:10.1111/j.1745-9125.1991.tb01087.x

Selçuk, M. ve Görmüş, Ş. (2019). Zekâtın Kurumsallaşması: Dünya Uygulamaları ve Türkiye için Model Önerisi. İstanbul: İktisat Yayınları.

Shaikh, S. A. (2014). Welfare Potential of Zakat: An Attempt to Estimate Economy Wide Zakat Collection in Pakistan. The Pakistan Society of Development Economists (PSDE) içinde . Pakistan.

Shirazi, N. S. ve Amin, M. F. Bin. (2009). Poverty Elimination Through Potential Zakat Collection in the OIC-member Countries: Revisited. The Pakistan Development Review, 48(4).

Sıddıkî, S. A. (1972). İslâm Devletinde Malî Yapı. (Rasim Özdenören, Çev.). İstanbul: Fikir Yayınları.

Tabakoğlu, A. ve Turan, M. (2017). Türkiye’de Zekat Potansiyelinin Yeniden Tespiti. Tarihte ve Günümüzde Zekat Uygulamaları içinde . İstanbul: Ensar Neşriyat.

The World Bank. (2021). World Bank Open Data. World Development Indicators. 1 Şubat 2021 tarihinde https://data.worldbank.org/ adresinden erişildi.

Topal, Ş. ve Kişmir, A. (2019). İslâm Hukukunda Öşür ve Delilleri. Kocaeli Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3(1), 5–52.

Tuğ, S. (1963). İslâm Vergi Hukukunun Ortaya Çıkışı. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.

TÜİK. (2022). Bitkisel Üretim İstatistikleri (Fındık). Türkiye İstatistik Kurumu. https://data.tuik.gov.tr/ adresinden erişildi.

Zaim, S. (2005). Türkiye’nin Yirminci Yüzyılı. (S. Murat, Ed.). İstanbul, Türkiye: İşaret Yayınları.

[1] Dr. Öğretim üyesi, Sakarya Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi, İslam İktisadı ve Finans Bölümü